رُزبُران

گِره

  به یک گره که دو چَشمت بر اَبروان انداخت           هزار فِتنه و آشوب در جهان انداخت

فریب زدن تو با عاشقان چه شُعبده ساخت          که هر که جان و دلی داشت در میان انداخت

گره بخشی از هنرمعماری اسلامی است که انواع مختلف آن در هنرهای: مُنبّت کاری ،کاشی کاری ،گچبری ،خاتم کاری ، آجر کاری، آیینه  کاری، سنگ کاری ودرکارهای نجّاری ازقبیل آلَت بندی نَرده ها، درب وپنجره ها، دکورهای چوبی ومنبت کاری مَنبرها و درآهنگری نیز به همین ترتیب مورد استفاده قرار می گیرد. گره به تزئیناتی گفته می شود که به صورت هنری وبا قواعد مشخص رسم می شود و در بسیاری از مکان ها می توان از آن استفاده کرد .در سر درها،سقف ها، کتیبه ها، رو پنجره ها،طاق ها و... ،گره را با آجر، گچ، کاشی، آیینه و... می توان ساخت .

گره ها هرکدام اسم مخصوص به خود دارند که آن اسم را از آلات محصول همان گره انتخاب کرده اند و هر طرح در زمینه و کادر ویژه ی خود رسم می شود .

افسوس یکی مَحرم این راز نشد                            کار گِره اَندر گره ام باز نشد

گفتیم که هفتاد و دو بَطن است گره                نشناخت اگر کسی گره ساز نشد

گره بر هفت نوع است : گره ی تُند- گره ی کُند- گره ی شَل- گره ی تُند و شَل- گره ی کند و شَل- گره ی پیلی- گره ی درودگری. که هر کدام از آن ها طرح و زمینه هایی بسیار دارند که از کنار هم قرار گرفتن چند نوع آلت به طور منظم با قواعد گوناگون در زمینه های مختلف، گره ها شکل می گیرند. گره سازی انواع وزمینه های گوناگون دارد .چنانچه گفته شده است که هفتاد و دو بطن دارد و از درون یک دیگر توانایی زایش و به وجود آمدن گره های نو را دارد .

گره بسیار پُر دامنه است و به شطرنج معماران معروف گشته. آنچه در گره باید مورد توجه قرار گیرد ،آن است که اولاً آلت خارج نداشته باشد .یعنی در طراحی گره ،آلت ها منحصر به آلت گره باشد. دیگر آن که چنانچه طرح گره را در کنار آن تکرار کنیم ،آلت های گره یکدیگر را کامل کنند و زمینه ی بزرگتری ایجاد نمایند. هنر گره سازی در معماری دارای قوانین ویژه ومحاسباتی محسوب ومَحصور می باشد . هر گونه رسم هندسی که شکلی را تشکیل دهد گره به حساب نمی آید و تنها گره هایی پذیرفته وصحیح هستندکه اولاً،آلت های مصروف آن آلات شناخته شده ی اصیل گره سازی باشد. ثانیاً گره هایی مورد قبول واقع می شود  که دربطن آن ها رمزها و گره هایی دیگر نهفته باشد .ضمناً کادر هر گره در زمینه ی مخصوص خود رسم می شود. بنابراین گره هایی که در زمینه ی ویژه ی خود رسم نشوند، در آن ها شکل و زوایای آلت ها تغییر کرده و گره باطل خواهد بود .، مگر گره هایی که استادان ماهر و آگاه به رُموز نهایی گره ها، در زمینه های گوناگون و گره های دست گَردان که بازهم در چهار چوب قانون  گره سازی باشند، صحیح و پذیرفته می باشند .

گره ها معمولاً شامل: گره ی تُند- گره ی کُند- گره ی شَل- گره ی تند و شَل- گره ی کند و شَل می باشند.

الف - آلات گره ی تُند :

1-  شِش بَند

2- پنج تُند

3- تُرنجی تُند

4- تَرَقه

5- دانه بَلوط

6- شمسه ی تُند دَه

7- پا بُزی

8- ششِ منتظم

9- ماکو

10- شش طَبل

11- برگ چِنار

12- طبل تُند

13- شمسه ی تَه بُریده

14- چهار لِنگه

ب- آلات گره ی کُند :

1- پنج کُند

2- طَبل کُند

3- شمسه ی کُند دَه

4- سُرمه دان

5- تُرنجی کُند

ج- آلات گره ی شَل :

1- شش شَل

2- پنج شَل

3- گیوه

4- سکرو

5- تُرنجی شَل

6- چهار لِنگه ی شَل

7- شَمسه

د-آلات واسطه :

1- شش دَواتی

2- موریانه

اسلیمی

  اسلیمی ها اصولاً باز آفریننده ی فرآیندهای کیهانی آفریدگار از طریق طبیعت اند. همچنان که نواخت، بنایاد طبیعت است، اسلیمی ها نیز معنای نواخت را دارند. هر اسلیمی، بازنمای متحرکی است که تکرار منتظم ویژگی ها، عنصر و پدیده ها بر آن دلالت می کنند که ازاین رو داری تناوب است .

   این نواخت حکایت از زمان دارد. زمان براین معنی که نقش مایه ها با توالی زمانی همچون موج ها یا ترکیبی از سیلان و چرخش پا پیش می نهند. نقش مایه ها  نه چنانند که به سادگی چون رده های موسیقی در زمان، یک به یک دنبال هم آیند، بلکه انتظامی معیّن را نمایشگر اند که بر حسب ساختار و تأثیرشان نواخت می پذیرد و در ترکیباتی فضایی مجتمع می گردد. اسلیمی کل سطح را پر نمی کند بلکه عملاًچون صُوَریست در فضا که بر جسته وار بر پس زمینه ی انفعالی قرار گرفته باشد . پس زمینه های فضایی، همچون مکمل این صور و رنگهایشان اغلب نماینده ی مفهوم وطرح تداوم فضایی مثبت اند که بنا برآن تناوب و یا وقفه ، اهمیتی در حد نقش مایه می یابد . این نقش مایه ها موجّه الگوهای مدوّر بی پایان اند. همانند دوایری ازآب بر پهنه ی  حوض که در دامنه های واحد و متعدد گسترش می یابند.

   منشأ عناصر اصلی شان را می توان در نقش نمادهای مذهبی ایران باستان که پنجه – برگ – شکوفه های اسلیمی و صُوَر ابرهایی که از چین آمده از آن جمله اند.

گوشه سازی و رسمی بندی

   درگذشته برای پوشش  دهانه های بزرگ، از چوب و برای دهانه های کوچک از سنگ استفاده می کردند.اما این مصالح دو عیب کلی داشتند.نخست آن که چوب در مقابل پوسیدگی و آتش سوزی و موریانه پرخطر می نمود و همچنین دستیابی به چوب های راست و هم اندازه خالی از اشکال نبود و همین طور در مورد سنگ که حجیم و سنگین و جابه جایی آن با اِشکال فراوان همراه بود. به این جهت رفته رفته برای پوشش سطوح چهار گوش، استفاده از آجر مورد توجه قرار گرفت. گوشه سازی در آغاز طرحی ابتدایی داشت. به این صورت که گوشه های مربع را با خیزی دلخواه به دایره نزدیک می کردند تا در نهایت به شکل دایره ی کامل درآید و سپس با استفاده از قوس های گنبدی پوشش سقف بوجود می آمد. اما این روش بخصوص برای دهانه های بزرگ مشکلاتی ایجاد می کرد و بعضاً با خطراتی توأم بود. چرا که تا چهار گوش به دایره درنیامده بود بر آن احتمال ریزش وجود داشت. از این رو با استفاده از رسمی سازی ،چهار طاقی را به چشمه ی هشت، دوازده ، شانزده و ... تبدیل و سپس پوشش گنبدی سقف را بر آن بنا می کنند که اصطلاحاً چنین بنایی را که در میان چهار قوس قرار گرفته باشد و پوشش گنبدی داشته باشد را چشمه می گویند.

   روشی که چهار طاقی را به چشمه تبدیل می کند رسمی بندی می نامند. رسمی بندی تکامل یافته ی گوشه سازی است که در آن با استفاده از قالب واحد، طاق هایی در فواصل چهار طاق اصلی قرار می دهند که در نتیجه، مربع به هشت ضلعی تبدیل خواهد شد. رسمی بندی علاوه بر کم مخاطره بودن نسبت به روش های قبل، در برگیرنده ی تناسب و زیبایی و سهولت در اجرا نیز می باشد و از این طریق، دهانه های بسیار بزرگ را هم می توان پوشش داد.